Inge Krokann- foto:NRK

Av Inge Krokann

I.

Ein skuledag i barneåra står enno så livs levande for meg – med all si mars-sol over snøriket der oppe millom Dovrefjell og Trollheimen: den dagen læraren vår las opp for oss forteljinga  om ”huva som vart skoti opp i skyene for å hente gull”.

Det var første gongen eg møtte Hans Aanrud, dette. Og den sterke atmosfære av bygd og bonn som forteljinga skapte, har haldi seg like eins gjennom alle desse år, snart 50.

Det er berre den diktning som er ekte i mergen, som kan stå slik prøve. –

Men Hans Aanrud personleg møtte eg ikkje før i 1940, for dei 10 åra som føriåt gjekk, var han ikkje aktiv i kollegakrinsen, - han budde vel for det meste utanfor Oslo då.

Det gjorde han óg i 1940:

Like før Sørlandsbussen eg skulle vera med til Flekkefjord, kom til Lyngdal, sa Sigurd Seland åt meg:

”Har du vori bort og helsa på Hans Aanrud?”

Og så fekk eg høyre at dokterfrua der i Lyngdal var dotter til Hans Aanrud, og at han no budde i doktorgarden like ved.

Eg såg på klokka, og fann ut at eg kunne nå å tala med han i 5 minutt, om eg skunda meg og han var heime.

Og han var heime, denne friske sundags-førimiddagen, - ein solsundag sist i februar:

Han kom imot meg med steikt flesk og potet i munnen, og sa ifrå at han ikkje hadde tid til tala med meg, for hans skulle på premi-skirenn kva minutt som helst.

Eg svara at det høvde så godt som det kunne, for no kom óg bussen min nordover sletta der.

Så vidt eg veit, var det ikkje siste premi-skirennet Hans Aanrud var med på, dette. Då han no var 77 år. –

Siste gongen vi treftest – etter frigjeringa har det nok vori nokså ofte – var seinkvelds den 7. mai no i år. Vi stod denne jubileumskvelden og tala saman om Gausdals-målet, som han hadde mykje og eg lite greie på. Og så kom nokon bortåt oss – Barbara, om eg ikkje misminnest – og sa eit par ord om ”dette gode véret”.

”Godvér?” hogg gamalkaren i. Nei, dette véret denne årstid var så visst ikkje noko å gle seg over. For det ville berre seie, meinte han, at i staden for denne sterke ølen vi hadde no, fekk vi det surt og kaldt når vårvarmen skulle ha sett inn for alvor.

Om han no fekk altfor rett: skal dette vera noko å nemne?

Tja, det syner at gamalkaren med sine 87 år lever-med i naturen like intenst og vaki som sambygdingane hans i Auggedalen då han var smågut. At han – med andre ord – lever-med som bonde. Så det ikkje er likesælt for honom anten grorvarmen kjem i lufta før konnet har komi i jorda, eller når eng og åker skal gro.

Det naturlege, det organiske groande, har frå første stund óg vori det sterke, sermerkte grunndrag hjå diktaren Hans Aanrud. I stil – der Gausdals-målet alltid har vori ryggraden – som i emne-val, verdsetjing og livsinnstilling i det heile.

II.

Fåe har set ”det store i det små” betre enn Hans Aanrud. Og fåe har gjennom ord kunna hjelpt betre til å løyse og frigjera menneskjesinn enn han. Men dermed ligg produksjonen hans i det høge plan der den store diktning høyrer til, heilt frå dei gamle grekarar si tid.

Tenkjer vi t.d. på forteljinga ”Rønnog Nordlien” (or ”Fra Svipop til Venaasen”, 1892), så er det just ikkje så store ting å sjå til, det vi møter:

Rasmes Rusten står og lat-høgg i vedskålen på Nordlien og ventar på å bli innropa til høgstdagskaffe. Men då ropet inn omsider kjem, er ærenda ei onnor: Rønnog lyt endeleg ha oppgjer med Rasmes for denne små-stelinga hans gjennom alle år. For no er to av dei tri kjøtrullane ho laga til – dette nye ho har lært og som Ola, mannen, har terga ho så med – borte. Og Rasmes ”vil nok ingenting nekte” då ho talar frampå, for han har stått i skålen og kjent på at ”det var riktig en skam også at han skulde være likere enn Rønnaug Nordlien”: at han skulle ha to ruller og ho berre ein! Og då slutten blir, at Rasmes ikkje berre får sin vanlege høgstdagskaffe, men går heim om eftan med ei børe mjøl og kjøt til den sjuke ona si, har vi på få linor fått glimt av ikkje lite menneskje-veikskap og menneskje-stordom. Både Rønnog og Rasmes har tapa og vunni. Og då så ”to rullepølser” ligg på rommet sitt i Nordlien morgonen etter, er det ikkje å undre seg over at Ola lyt ”klø seg bak øret” då han seier slutt-replikken: ”Det var da fanken til kjerring også!”

I same bok er det vi og høyrer om Simen Venaasen, forteljinga om denne vesle, skrinne skomakaren og livskunstnaren, som ”neppe gjorde en eneste ting uten at der var noe originalt ved den”,  men som folk berre flirde åt. Ja, flirde til dei vart forarga over at han ikkje ville ta imot hjelp frå fattigkassa, men berge seg og flokken sin med eiga hjelp. Folk ”kunde jo ikke vite hvordan det så ut i Venaasen om kvelden, hvor store og blanke de var, disse barneøine, når de satt omkring peisen og så på den lille mann som satt inne i sitt umåtelig store, røde skjegg og fortalte de underligste historier.” Kven han er, blir folk først vár då det – som så ofte – er for seint: då han ei vinternatt på tur til apoteket etter medisin har sprengt seg sjølv for å berge livet til Vesleingeborg. – I denne forteljinga som andre stader hjå Aanrud, finst replikkar så nær i slekt med Olav Duun, at det undrar oss ikkje at han óg hadde ei av sine ætterørter i Vestre Gausdal.

I ”Hanen” (1906), den siste av dei tri komediane Aanrud har skrivi, seier St. Peter ein replikk som berrlegg hovudnerven i Hans Aanruds diktning:

Den ortodokse prost og den disputt-glade teologiske professor blir storleg forundra og forarga, då St. Peter ikkje straks slår opp himmelporten for dei, men tvert imot viser dei andre vegen. ”Det har ikkje stått noen varme av Deres gjerning”, seier han åt dei. ”Deres gjerning har aldri glødet.”

Midt gjennom den svale, friske gufs frå Aanruds kjære Hærfjell i heile hans produksjon, strålar just ein varme frå eit sinn som ”alltid glødet.”

Difor kan ikkje diktaren Hans Aanrud bli gamal.

Denne artikkelen stod i Lillehammer og Omland Turistforenings Årbok 1950 (D. Stribolts Eftf.). Gjengitt med tillatelse fra Solrun Krokann Berg 2013.